Xứ Cát - Hamlet của thế giới viễn tưởng

Đã gần 60 năm kể từ khi Frank Herbert ra mắt Xứ Cát, và cũng đã gần 60 năm kể từ khi hành trình của chàng trai trẻ Paul Atreides bắt đầu. Theo lời Frank Herbert kể lại, ý tưởng về Xứ Cát bắt đầu hình thành vào thời gian ông được đang thu thập tư liệu viết một bài báo về những cồn cát ở Oregon, nhưng may rủi thế nào mà ông lại đâm ra mê đắm vào đề tài đó để rồi thu thập quá nhiều tư liệu so với mức cần thiết cho bài báo. Dù cuối cùng, ông vẫn không hoàn thành bài báo đó, nhưng chính nó lại là hạt nhân cho bản phác thảo sơ khai cho vũ trụ của Xứ Cát vào cuối những năm 1960. 

“Khi tôn giáo và chính trị đi trên cùng một cỗ xe, những người ngồi trên xe tin rằng không gì có thể cản đường họ. Chuyển động của họ trở nên nhanh đến điên rồ; nhanh nữa, nhanh nữa, nhanh hơn nữa. Họ dẹp sang bên mọi ý nghĩ về trở ngại mà quên rằng vực thẳm chỉ bày ra trước mắt kẻ đang mù quáng lao vùn vụt khi đã quá muộn.”

Xứ Cát lấy bối cảnh hơn 10.000 năm sau hiện tại, khi con người đã tiến hóa tới những khả năng kinh dị, đã mở rộng lãnh thổ ra khắp vũ trụ, bắt đầu thuộc địa hóa những miền đất xa lạ và khắc nghiệt. Câu chuyện của Xứ Cát xảy ra trên Arrakis - một hành tinh được bao phủ hầu khắp bởi toàn là sa mạc, hay còn gọi là "Xứ Cát". Một xứ sở có những con quái vật to lớn dưới lòng cát - Shai-Hulud, hay Sâu Cát, nơi có tộc người Fremen hoang dã và mê tín, và cũng là chiến trường ác liệt với người Trái Đất - những kẻ xâm lăng hiện đại với ưu thế vượt trội về công nghệ cùng vũ khí. 

Câu chuyện của Frank Herbert bắt đầu và kết thúc ở Arrakis, gắn liền với sự hưng thịnh và diệt vong của gia tộc Atreides, khởi đầu bằng hành trình phục thù Hoàng Đế Shaddam IV và gia tộc Harkonnen của Paul Atreides, hay “Người được chọn”.

“- Nếu con không phải thì sao, thưa cha?

- Không phải gì?

- Tương lai của Gia Tộc Atreides.” 

(Trích phim Dune Part One - Xứ Cát Phần 1 năm 2021)

Từ khi là còn là một đứa trẻ, Paul Atreides đã được định sẵn vận mệnh để trở thành một mắt xích quan trọng của lịch sử thiên hà. Dòng máu Bene Gesserit ràng buộc cậu với cuộc đời một vị thánh sống, hay Kwisatz Haderach. Hương Dược của Arrakis trói chặt cậu với những sứ mệnh tha phương cầu thực, mãi mãi chẳng thuộc về đâu, hay được tự quyết định cuộc đời mình. 

Mà đau đớn làm sao, truyền thống tôn giáo luôn đặt những vị thánh vào sự đã rồi, nhưng lại từ chối sự thấu cảm về cảm giác rối bời và những nỗi khổ tâm của họ khi buộc phải lãnh trọn những chỉ thị trên trời rơi xuống ấy. Theo một cách miễn cưỡng, họ phải chấp nhận như lẽ tất nhiên. 

Nhưng Paul lại không thế. Cậu luôn tiềm ẩn sức kháng cự mãnh liệt, cứng cỏi khiến cả vũ trụ Xứ Cát và đông đảo bạn đọc phải nín thở trước từng hành động, từng suy nghĩ. Cậu kính yêu Jessica nhưng không cũng không giấu đi thái độ hờ hững xen lẫn căm thù với bà vì đã nuôi dạy cậu trở thành một Đấng Cứu Thế mà cậu không mong muốn. Cậu thấu thị cả một tương lai khốc liệt nhưng vẫn chọn đi theo con đường đó chỉ để giải quyết mối thù gia tộc, và cố gắng làm sao để giữ mọi sự báo thù sẽ chỉ dẫn đến cái kết đó, nhất quyết không rẽ sang cái viễn cảnh ảm đạm mà cậu đã thấy. Cậu oán hận dòng máu Bene Gesserit vì đã biến cậu thành kẻ quái dị, nhưng cay đắng thay, cuối cùng cậu lại thấy biết ơn vì sau rốt cũng cái thứ tai ác đó lại là công cụ duy nhất giúp cậu báo thù thành công. 

Con người Paul, nhìn rộng ra, giống như hai mặt của một đồng xu. Cậu vừa là thiên sứ cũng vừa là quỷ dữ, cậu có thể mang đến phước lành nhưng đôi khi còn có cả điềm rủi. Paul vừa là hiện thân của anh hùng bi kịch Hamlet (*), nhưng cũng không hoàn toàn là Hamlet; bởi vì sau tất cả, thẳm sâu bên trong cậu vẫn là một con người biết vui biết buồn, biết băn khoăn, biết dè chừng trước mọi hành động, kể cả khi biết con đường mình chọn vốn đã được định sẵn. Hãy đọc hết Xứ Cát để cảm nhận rằng vẫn luôn hiện diện những cá nhân bị xô đẩy vào cơn bão cát của cuộc đời, phải vùng vẫy tìm lối thoát trong cơn tuyệt vọng. Đó là một bi kịch hiện sinh, nhưng cũng phần nào phản ánh bản ngã quật cường của con người trước nghịch cảnh. Đoạn kết cuộc báo thù trong Xứ Cát cũng mang đầy sự ẩn ý: Liệu rằng có phải Paul đã lặp lại bi kịch của Hamlet năm xưa? Thứ chờ đợi cậu ở cuối hành trình liệu có phải là sự thỏa mãn, hay chỉ là một chuỗi những khổ đau mới, là những bi kịch nối tiếp bi kịch? 

“Siêu anh hùng thực chất là một mầm bệnh với nhân loại. Dù cho chúng ta có một người hùng đích thực đi chăng nữa, dù người đó là ai, những khiếm khuyết của con người sẽ luôn xâm chiếm hệ thống quyền lực của nhà lãnh đạo.”

(Frank Herbert) 

Tôn giáo và chính trị ảnh hưởng lẫn nhau như thế nào? Vì lẽ gì mà có hàng ngàn, hàng vạn người sẵn sàng dâng hiến cho một vị thánh “nhân tạo”? Con người phải sống hạnh phúc thế nào trong một cuộc đời đã được định sẵn? Tôi luôn bị choáng ngợp bởi những câu hỏi phức tạp tồn đọng trong vũ trụ Xứ Cát của Herbert. Thật khó mà tin được vào thập niên 60 của thế kỉ trước đã có một tác phẩm khoa học giả tưởng tiến xa đến nhiều mức này về cả cách xây dựng thế giới, chiều sâu nhân vật và tính triết học. Cuốn sách không chỉ thẳng thắn phơi bày vấn đề phức tạp của thế giới hiện đại, mà còn hấp dẫn bởi lối dẫn truyện không hướng tới một ý nghĩa hay bài học cụ thể nào cả, để người đọc tự mình tìm hiểu câu chuyện với những góc nhìn đa chiều của riêng họ. 

Với Xứ Cát, Frank Herbert đã dành hẳn 5 năm để xây dựng một hệ sinh thái và nền văn hóa độc nhất đầy mê hoặc cho hành tinh Arrakis. Arrakis bí ẩn và mâu thuẫn, tựa như chính tâm hồn chàng trai trẻ Paul Atreides. Xứ sở này được bao bọc bởi thứ Cát khiến người ta bất an, nhưng trong Cát lại có Nước khiến người ta tôn sùng. Loài Shai-Hulud tựa thánh thần thống trị lòng sa mạc bao la, nhưng vẫn phải chịu khuất phục trước giống người nhỏ bé trên cạn, vốn chỉ sống dựa vào Hương Dược và khả năng sinh tồn diệu kì. Tộc người Fremen tưởng chừng lạc hậu và hoang dã, ấy vậy mà lại tiềm tàng sức mạnh to lớn đủ để chinh phạt cả thiên hà. 

Và bất ngờ làm sao, cái xứ sa mạc tưởng chừng như không bao giờ khoan nhượng này, vậy mà lại chịu chấp chứa cho một kẻ báo thù ngoại tộc đầy tham vọng như Paul, kẻ mà sau này sẽ khiến cả sa mạc dậy sóng và chao đảo theo một cách không thể đẫm máu hơn. Arrakis - Xứ Cát như thể chốn dung hòa giữa con người và thiên nhiên, giữa thánh thần và phàm nhân, chứa cả sự linh thiêng lẫn đáng sợ đủ để bất cứ ai đã từng chiêm ngưỡng qua cũng đều phải trầm trồ thán phục.

Việc nhận thấy sự kết hợp tinh tế giữa văn chương giải trí và triết học trong Xứ Cát là một trải nghiệm độc đáo trong sự đọc của tôi. Thế nhưng, tôi lại cảm thấy sự kết hợp này cũng là một nguyên do khiến cuốn sách trở thành một tác phẩm giải trí không hề dễ tiếp nhận. Vũ trụ kiến tạo của Herbert đem đến cho trí tưởng tượng sự choáng ngợp và trầm trồ, nhưng văn phong của Herbert lại bày ra sự thách thức với bất kỳ những mọt sách mới bỡ ngỡ đặt chân lên Xứ Cát lần đầu. Những đoạn đối thoại đầy tính kịch, dài dòng và kiểu cách; chêm vào là những tình tiết kịch tính liên tục đan xen với lượng thông tin khiêm tốn luôn khiến tôi phải mệt nhoài đến đứt bở hơi tai, bởi độ khó khăn trong việc nắm bắt được nguyên do của từng sự kiện, từng chi tiết, đó là còn chưa nói đến việc thăm dò tâm lý của từng nhân vật. Tóm lại, Xứ Cát là một hành trình thú vị, đồng thời uyên áo và phức tạp, nó đòi hỏi ở người đọc một niềm đam mê thực sự, lòng kiên nhẫn và sự nghiêm túc đến phút chót.

Hãy lật giở từng trang sách để cảm nhận trọn vẹn cả hơi thở và sức truyền cảm hứng mãnh liệt của Xứ Cát. Kiệt tác của Frank Herbert giờ đã mang theo dấu ấn của cả tác giả và thời đại của ông đến thế hệ chúng ta. Tiểu thuyết này không chỉ là phép ẩn dụ về chính trị và tôn giáo, mà còn nói về nỗi cô đơn của tình thế làm người, về khát vọng tự do, về những cái được và mất trên con đường trưởng thành. Nó thể nghiệm và thử thách sự bền bỉ của người đọc, dẫn họ bước vào không gian của sự mặc khải và thành kính, huyền bí và linh thiêng, rồi khuếch đại chúng với quy mô vũ trụ, thậm chí vượt cả thời gian và không gian trong xuyên suốt 5 cuốn tiểu thuyết kế tiếp. 

CHÚ THÍCH

(*) Hamlet là tên một tác phẩm của kịch tác gia William Shakespeare. Cốt truyện kể về hành trình trả thù những kẻ đã hãm hại cha mình của hoàng tử Hamlet xứ Đan Mạch.

ĐÁNH GIÁ: 5/5*

7/3/2023