Tìm hiểu về kinh dị dân gian (folk horror), thể loại phim đang phát triển mạnh trở lại

Kinh dị dân gian (folk horror) là một nhánh trong thể loại phim kinh dị, khai thác nỗi sợ từ yếu tố dân gian như các nghi thức, thần, quỷ, tín ngưỡng. Từ này lần đầu được nhắc đến trong một bài bình luận về phim Blood On Satan’s Claw năm 1970. Về sau, đạo diễn Piers Haggard cũng sử dụng thuật ngữ này khi nhắc về phim mình, bởi vì “Tôi lớn lên trong trang trại, thế nên không có gì lạ khi tôi sử dụng hình tượng, biểu tượng dân dã. Đây là câu chuyện về những con người mê tín, tin vào những bí ẩn trong rừng, khúc thi ca đen tối ấy rất hấp dẫn với tôi. Nên đây là một phim kinh dị dân gian, không phải phim cắm trại du mục gì đâu, tôi không thích thể loại đó”.

Suốt một thời gian dài từ năm 1970, đã có nhiều phim kinh dị dân gian xếp vào hàng kinh điển như The Wicker Man (1973), thế nhưng phải Đến thập niên 2010s vừa qua, phim kinh dị dân gian mới sôi động trở lại với những tác phẩm mới. Một phần cũng nhờ các ê kíp làm phim châu Âu giúp thị trường phim kinh dị trở nên đa dạng sắc màu. Chúng ta có Midsommar (2019) của đạo diễn Ari Aster rất thành công về mặt thương mại, giúp lôi kéo sự chú ý cho thể loại này.

Folk Horror thường có yếu tố cult horror, thể loại kinh dị giáo phái, tà giáo. Bởi folk horror thường đặt trong bối cảnh cộng đồng dân cư khép kín với những nghi lễ xa lạ đối với người ngoài, nhất là tín đồ Công giáo. Một số đặc điểm hay thấy ở phim kinh dị dân gian có thể kể đến:

• Nhân vật chính là người ngoài, thường đến từ xã hội hiện đại, văn minh theo lẽ thường thuộc về đa số.

• Nhân vật vì lý do gì đó phải đến một cộng đồng dân cư khép kín, khám phá niềm mê tín của họ cùng phong tục thờ cúng và kiêng cữ.
• Nghi thức hiến tế vật sống bao gồm gia súc lẫn con người nhằm mang lại mùa màng bội thu hoặc thịnh vượng cho dân cư.
• Các phù thủy cùng phương thức thực hành tâm linh của họ.
• Cộng đồng dân cư đó có thể có giao ước với thế lực tà ác (cái này lại giống cult horror)
• Mang yếu tố hoặc dựa hẳn vào những chuyện cổ dân gian về sinh vật, thần của các nền văn hóa pagan.

Thể loại folk horror nhấn mạnh tính mơ hồ của đạo đức, điều này có đề cập trong Tư Duy Đạo Đức của Jonathan Haidt. Trong đó, ông nêu ví dụ về một bộ lạc nơi tập tục an táng người chết là ăn thịt họ. Nghe rất khủng khiếp đúng không? Thế nhưng, nếu bạn đề cập với người trong bộ tộc đó về hỏa táng, họ sẽ run lên vì sợ và bảo ta đừng nhắc đến thứ báng bổ đó. Tương tự vậy, việc buộc người già đến tuổi 72 phải nhảy vách đá mà chết trông có vẻ hết sức kinh hoàng đối với nhóm sinh viên từ Mỹ, nhưng lại là chuyện hết sức bình thường với cộng đồng dân tộc đó. Đối với họ, đó là điều đương nhiên khi người già hy sinh thân mình để không thành gánh nặng cho thế hệ trẻ, thế mà những người ngoài từ cõi văn minh lại đang run lên cho rằng họ dã man. Mâu thuẫn chính trong thể loại kinh dị dân gian đó là cái mới đấu với cái cũ, văn minh và cổ hủ, giữa những con người lệch sóng thế giới quan và tin rằng mình làm đúng.

Ngoài thái độ kinh sợ trước một cộng đồng xa lạ, kinh dị dân gian còn có cách khai thác khác đó là phê phán cách con người lạm dụng năng lực thần thánh cho mục đích riêng vị kỷ (Apostle) và lời răn đe về những thế lực to lớn con người đừng mong xâm phạm (The Ritual, Lamb). Đôi khi, không có ma quỷ thần thánh nào trong phim cả mà kẻ giật dây là một cá nhân, một hình tượng chính khách mù quáng (The Wicker Man). 

Kinh dị dân gian không chỉ giới hạn ở biên giới châu Âu, đã là chuyện dân gian thì nước nào cũng có. Châu Á có các đại diện tiêu biểu như The Wailing (2016), Kuroneko (1968), Kwaidan (1965)...v.v. Phim kinh dị Đài Loan như The Rope Curse 1 và 2 (2018, 2020), Incantation (2022) tuy không xếp vào folk horror nhưng chúng cũng có yếu tố dân gian được thực hiện chỉn chu và đầu tư cho câu chuyện. 

Chúng ta đang trải qua thời kỳ Phục hưng của dòng phim kinh dị dân gian. Những bộ phim hiện đại không còn nhất thiết đặt ở những khu dân cư hẻo lánh, mà kể câu chuyện lớn hơn về mối liên hệ giữa con người và thiên nhiên. Vẻ đẹp ma mị của phim kinh dị dân gian sẽ sớm thống trị phòng vé trong thời gian sắp tới.