Khám phá điều diệu kỳ ở những nhà tù tại Na Uy (Phần 1)

Ý nghĩa của việc giam cầm một người vào trong tù là gì? Sự trừng phạt hay sự cải tạo?

20 năm trước, Na Uy đã thay đổi mô hình nhà giam, loại bỏ phương pháp giam nhốt và nhờ đó cắt giảm mạnh tỷ lệ tái phạm. Phóng viên Emma Jane Kirby của BBC đã đến xem hoạt động của hệ thống nhà tù này cũng như gặp gỡ các nhân viên canh gác được đào tạo một cách chuyên nghiệp để trở thành người cố vấn và là tấm gương cho các phạm nhân.

Được rồi, hãy chạm ngón chân cái lại và ngả mông ra phía sau.

• Một giáo viên hướng dẫn Yoga hướng dẫn nhiệt tình cho khoảng 20 học viên đang thực hiện tư thế “em bé” trên những tấm thảm cao su trên bãi cỏ xanh mượt và đón ánh nắng mặt trời buổi sáng.

Bạn có cảm thấy sự căng giãn không? Không sao chứ?

• Cô nhẹ nhàng hỏi một người đàn ông xăm trổ đầy mình và dùng tay xoa tấm lưng rộng của anh ta.

Đó có thể là một lớp học Yoga ở bất cứ một cơ sở phục hồi, chăm sóc sức khỏe nào trên thế giới. Tuy nhiên, những người tham gia ở đây lại chính là các tù nhân tại nhà tù Halden – nơi canh gác an ninh nghiêm ngặt bậc nhất Na Uy. Những học viên ở đây là những người từng phạm tội giết người, cưỡng hiếp, buôn bán ma túy, nhưng giờ đây họ đang tập những tư thế Yoga như “chó úp mặt” và tư thế “hoa sen” cùng với chính quản giáo của họ. Tất cả mọi người đều dành sự tập trung cao độ để lắng nghe từng lời hướng dẫn của giáo viên.

Yoga giúp họ bình tâm, chúng tôi không muốn giận dữ và bạo lực ở đây. Chúng tôi muốn những tù nhân tĩnh tại và yên bình.

• Giám đốc nhà tù Halden Are Hoidal nhận định

Dĩ nhiên, chi phí cho việc giam giữ ở đây cũng không hề rẻ. Mỗi tù nhân tại nhà tù Halden sẽ phải nộp khoản phí lên đến 98,000 bảng Anh (khoảng 3 tỷ VND) một năm trong khi ở Anh chi phí trung bình cho một tù nhân phạm tội loại A chỉ bằng một nửa.

Một cai ngục mặc đồng phục chạy trên một chiếc scooter màu bạc tới đón chào nhà báo Kirby. Hai phạm nhân chạy chậm theo sát chiếc xe. Khung cảnh thật sự rất yên bình.

Đó được gọi là an ninh một cách linh hoạt. Cai ngục và tù nhân song hành cùng nhau trong mọi hoạt động. Họ ăn cùng nhau, chơi bóng chuyền, tham gia các hoạt động giải trí và điều đó cho phép chúng tôi có sự tương tác với tù nhân, có thể cùng nói chuyện và khích lệ tinh thần của họ.

Khi Are Hoidal bắt đầu công việc của mình tại Trung tâm Dịch vụ Cải tạo Na Uy vào đầu những năm 80, trải nghiệm tại nhà tù thật sự khác biệt rất nhiều so với bây giờ.

Đó là giai đoạn thật sự rất khó khăn. Nó là một nền văn hóa đầy uy lực với sự tập trung vào việc canh gác và an ninh. Tỷ lệ tù nhân tái phạm vào hồi đó rất cao, khoảng 60-70%.

Tuy nhiên, từ đầu những năm 1990, trung tâm Dịch vụ Cải tạo Na Uy đã trải qua một cuộc cải cách mô hình nhà tù nghiêm ngặt, theo đó thay đổi cách thức tiếp cận tù nhân theo chiều hướng cải tạo. Các tù nhân ngày nay được cung cấp các khóa đào tạo và việc giáo dục vai trò của các quản giáo cũng đã được đại tu.

Không có gì được gọi là canh gác ở đây!. Chúng tôi là những nhân viên nhà tù và dĩ nhiên chúng tôi buộc phải đảm bảo các tù nhân phải hoàn thành bản án nhưng vẫn giúp họ trở thành một con người tốt hơn. Chúng tôi là tấm gương, là huấn luyện viên và là người tư vấn. Kể từ cuộc cải cách, tỷ lệ tái phạm tại Na Uy đã giảm tới 20% chỉ sau 2 năm và tiếp tục giảm thêm 25% sau 5 năm. Điều đó chứng tỏ mô hình này mang lại kết quả khả quan!

Kiến trúc của nhà tù Halden được thiết kế theo phong cách đặc biệt để giảm thiểu cảm giác bị giam giữ của công dân, nhằm xoa dịu căng thẳng tâm lý và khiến họ hòa hợp với môi trường thiên nhiên xung quanh. Nhà tù có chi phí xây dựng lên đến 138 triệu USD đã giành một số giải thưởng về thiết kế cho không gian tối giản sang trọng. Nó được nằm trong một cánh rừng việt quất tuyệt đẹp với sự bao phủ của cây tiêu, cây bạch dương và thông. Các khu nhà hầu hết có 2 tầng và được xây theo phong cách nhà gỗ tạo cảm giác đây là không gian của một trường đại học thời thượng chứ không phải là một nhà tù ngột ngạt.

Nhà tù này có lớp tường dày hơn 7m nhưng hoàn toàn không có dây thép gai hay dây điện bao quanh. Những camera theo dõi cũng được giấu rất kín và nhà tù cũng trang bị các cảm biến dọc theo các bức tường nhằm theo dõi chuyển động của phạm nhân. Ông Hoidal nói rằng chưa từng có một cuộc vượt ngục nào xảy ra.

Mỗi tù nhân đều có phòng giam riêng với nhà vệ sinh, nhà tắm, tủ lạnh, bàn ghế, TV màn hình phẳng và cửa sổ với góc nhìn hướng ra khu rừng. Những chiếc sofa êm ái và một căn bếp đầy đủ tiện nghi cũng được trang bị tại phòng sinh hoạt chung. Nhiều người khi nhìn vào nhà tù Halden sẽ luôn phải thốt lên bất ngờ rằng với sự quá thoải mái như thế này, liệu có phù hợp với một môi trường đáng ra phải khắc nghiệt hay không?

“Không dễ gì lấy đi sự tự do của bạn”

• Hoidal khẳng định.

Đây cũng là câu hỏi phổ biến mà anh thường hay nhận được từ những nhà báo nước ngoài hay thậm chí từ chính những nhà phê bình Na Uy.

Ở Na Uy, hình phạt chỉ là lấy đi của các tù nhân một phần tự do. Những quyền khác vẫn được giữ nguyên. Tù nhân vẫn có thể bầu cử, họ có thể đi học, có quyền sử dụng dịch vụ chăm sóc y tế và hưởng các quyền cơ bản mà các công dân Na Uy khác được hưởng. Bởi vì tù nhân cũng là con người. Họ có thể mắc sai lầm, họ có thể bị giam giữ, nhưng họ vẫn là con người.

Điểm đặc biệt ở ở nhà tù này là các phạm nhân đều được cung cấp công việc tùy theo năng lực cá nhân. Ở trong gara xe, hai tù nhân đang mày mò với vòm bánh xe ô tô, rửa sạch bùn đất và cẩn thận kiểm tra lại bu-lông. Như hầu hết các tù nhân ở đây, họ rời phòng giam lúc 7h30 sáng và bắt đầu công việc lúc 8h15. Họ sẽ có một tiếng nghỉ ngơi vào giữa chiều, trùng với giờ nghỉ của người canh gác. Họ cũng sẽ không bị nhốt lại cho đến 20h30 tối.

Ý tưởng ở đây là cung cấp cho họ một không gian hoàn toàn bình thường và giúp tù nhân tập trung vào việc chuẩn bị cho một cuộc sống mới sau khi ra tù. Rất nhiều tù nhân đã được thả tự do từ Halden với tư cách là một thợ cơ khí, thợ mộc hay đầu bếp có trình độ.

Chúng tôi đã chuẩn bị cho ngày họ được tự do kể từ ngày đầu tiên họ tới đây. Ở Na Uy, tất cả đều được thả tự do, không có bản án chung thân. Nếu chúng ta đối xử với tù nhân như động vật thì coi như chúng ta đã đưa một loài cầm thú mới trở về với cuộc sống của chính mình.

Bản án tối đa mà một người buộc phải đối mặt ở Na Uy là 21 năm, tuy nhiên luật pháp cho phép việc “giam giữ phòng ngừa”, tức là bản án có thể gia hạn thêm 5 năm nếu người bị kết án vẫn được cho là có mối nguy hại với xã hội.

Trong phòng thiết kế đồ họa, Fredrik, một tù nhân bị kết án 15 năm vì tội giết người đang lặng lẽ hoàn thành những nét cuối cùng trong thiết kế của mình cho bìa cuốn sách nấu ăn của nhà tù. Ông đã bị chấn thương tâm lý vì những tội lỗi đã gây ra trong quá khứ. Do đó tại nhà tù, ông được gửi đi trị liệu tại một khóa tu trong vòng 3 tuần để giúp cân bằng lại cuộc sống. Trong thời gian tại đây, ông cũng đã giành được rất nhiều điểm A,B về các môn học về toán và vật lý cũng như giành được một bằng tốt nghiệp về thiết kế đồ họa. Fredrik rất tự tin khi nói rằng mình đang sử dụng thời gian một cách khôn ngoan để phục vụ cho tương lai phía trước.

Nếu bạn không có cơ hội và tự nhốt mình bên trong chiếc lồng, bạn sẽ không thể trở thành một công dân tốt. Ở đây tạo cho chúng tôi rất nhiều cơ hội mới, bạn có thể có bằng tốt nghiệp và khi được ra ngoài, bạn vẫn có thể kiếm được một công việc ổn định. Điều đó thật sự rất quan trọng!

Bình thường hóa cuộc sống đằng sau cánh cửa nhà tù – đây chính là triết lý chính làm nền tảng mà dịch vụ cải tạo Na Uy hướng tới. Ở nhà tù Halden, đó không chỉ là việc tạo điều kiện để duy trì các thói quen hàng ngày mà còn đảm bảo cho việc giữ liên lạc với gia đình. 3 tháng một lần, tù nhân cùng con cái của họ có thể đăng ký tham gia chương trình “Daddy in Prison” ( tạm dịch: Khi cha ở trong tù) nếu họ vượt qua các bài kiểm tra an toàn cần thiết. Điều này có nghĩa họ cũng có thể dành vài đêm với người bạn đời và các con của mình trong một căn nhà ấm cúng mà không có sự kiểm soát của cai ngục.

Có rất nhiều đồ chơi và sách truyện thiếu nhi xung quanh đây. Họ có thể dành thời gian cho gia đình hạnh phúc của mình, đó là một đặc ân lớn do đó họ luôn cố gắng để có thể có được nó.

Nhân viên canh gác Linn Andreassen nói khi mở cửa và cho nhà báo khu vườn nhỏ xinh nơi gia đình của các phạm nhân có thể chơi đùa cùng nhau. Có những căn phòng thậm chí có cả nôi cho em bé nữa!