Faust và nỗ lực hướng thiện của nhân loại

Johann Wolfgang Von Goethe (1749 - 1832) là nhà thơ, nhà viết kịch, tiểu thuyết gia, nhà khoa học, họa sĩ người Đức. Vở kịch thơ Faust do Goethe sáng tác trong 60 năm cuộc đời được đánh giá là kiệt tác của nền văn học cổ điển của Đức và thế giới.

Johann Georg Faust, sống vào khoảng 1480 – 1541, là nhà chiêm tinh, thầy thuốc, nhà ảo thuật người Đức. Là một người đạt được nhiều thành tựu ở nhiều lĩnh vực, Faust được nhân dân truyền tụng nhiều đến nỗi ông đã trở thành một nhân vật của truyền thuyết dân gian và được gán với nhiều yếu tố yêu ma quái dị. Từ thế kỷ 16 cho đến nay, nhân vật Faust đã và đang là nguồn cảm hứng bất tận cho thi ca, kịch nghệ, hội họa, âm nhạc,... 

Bản thân hình tượng Faust không phải do Goethe nghĩ ra, nhưng vở kịch thơ Faust của ông đã trở thành một trong những vở kịch vĩ đại nhất mọi thời đại, được người đời xem là sự đúc kết thành công nhất về nhân vật này. Một tác phẩm tầm cỡ như thế đương nhiên là không hề dễ đọc. Với hơn 12000 câu thơ, Faust đề cập đến nhiều vấn đề về văn hóa dân gian, triết học, tôn giáo và xã hội, đòi hỏi người đọc phải có vốn văn hóa sâu rộng mới có thể hiểu hết được.

Mình đã nhiều lần nản chí trong lúc đọc Faust, không chỉ vì tác phẩm này dài, có nhiều chi tiết lạ lẫm, mà còn vì cách dẫn dắt của nó không giống tiểu thuyết - thể loại mà mình hay đọc. Faust không có nhân vật người dẫn chuyện, không có các đoạn văn dẫn dắt nên mình bị ngỡ ngàng mỗi khi đọc sang tiểu phần mới. Mặc dù vậy, mình không thể không thừa nhận đây là một tác phẩm đáng đọc. Ngôn từ trong Faust thể hiện những tư tưởng quen thuộc mang tính thời sự một cách thơ mộng mà ấn tượng, ví dụ như: “Hoạt động của con người hay uể oải là thường, Hắn chỉ thích sớm an nhàn, tĩnh tại; Bởi vậy, ta cho hắn một bạn đường ngang trái, Là quỷ sứ tác thành, kích thích hắn không ngừng.” Mình thấy bản dịch của Quang Chiến là một bản dịch rất hay, từ ngữ được chọn lọc trau chuốt mà vẫn giữ được chất “nhạc” của thể loại thơ. Phần chú thích cũng được đầu tư kỹ lưỡng, dài tận 50 trang, giúp mình gỡ rối được một số khúc mắc trong lúc đọc.

Có thể xem toàn bộ tác phẩm Faust của Goethe là một cuộc cá cược giữa Chúa Trời và quỷ Mephisto về bản chất con người, mà trong cuộc cá cược ấy tiến sĩ Faust chính là đại diện của nhân loại. Mephisto cho rằng việc ban lý trí cho con người là sai lầm của Chúa Trời, vì con người sử dụng lý trí để thực hiện những hành vi ác độc, “Để rồi còn súc sinh hơn mọi loài súc vật.” Thế nhưng Chúa Trời tin tưởng vào sự trưởng thành, hoàn thiện của con người, rằng con người vẫn sẽ hướng tới sự tốt đẹp cho dù có vấp phải tội lỗi. Vì thế, Mephisto đánh cược với Chúa Trời rằng hắn có thể khiến Faust quy phục trước trạng thái mãn nguyện của cuộc sống nhục thể, xa rời bản chất không ngừng vươn lên của con người. Chúa Trời đã để yên cho Mephisto xuống dưới hạ giới làm bạn đồng hành với Faust. Để thắng được cuộc cá cược này với phần thưởng là linh hồn của Faust, Mephisto sẽ phải tìm mọi cách để dụ Faust đắm chìm vào hoan lạc và dục vọng.

Bấy giờ, Faust là một học giả uyên thâm đang sống trong sự tuyệt vọng sâu xa rằng con người luôn luôn vấp phải những giới hạn trong việc khám phá vũ trụ. Faust thậm chí đã nhờ cậy đến ma thuật, nhưng mọi nỗ lực vươn lên ngang hàng với trí tuệ của các thần linh đều bị hất trở lại. Faust thừa nhận tính nhị nguyên của bản thân ông, rằng bên trong ông có hai linh hồn: một linh hồn muốn “bám riết vào trần thế” là căn nguyên của sự hữu hạn, một linh hồn muốn “đến với tổ tiên cao quý chốn thiên đường” là muốn chạm tới cái vô hạn. Tính nhị nguyên của con người chính là tư tưởng triết học bao trùm lên toàn bộ tác phẩm.

Trong khi Faust chưa tìm được cách nào để hoàn thiện bản thân thì Mephisto xuất hiện và mời gọi Faust ký kết hợp đồng với hắn. Mephisto không giúp Faust phá vỡ những giới hạn của con người, nhưng hứa hẹn sẽ mang đến cho Faust những khoái lạc của nhân gian. Mặc dù đồng ý ký kết, khoái lạc lại không phải thứ mà Faust đang hướng tới. Faust chỉ muốn dung hợp hai linh hồn bên trong ông, giải quyết cái mâu thuẫn của sự tồn tại. 

Từ khi ký kết với Mephisto, Faust đã sa vào một loạt những lầm lạc: hủy diệt cả gia đình của người tình, làm vương quốc sụp đổ, sử dụng lao động khổ sai,... Điều này không sai lệch khỏi lời Chúa Trời ở đầu tác phẩm: “Chừng nào còn vươn lên, con người còn lầm lạc.” Mình thích tác phẩm này ở chỗ Goethe không cố gắng anh hùng hóa nhân vật Faust. Faust đại diện cho nhân loại không ngừng vươn lên nhưng cũng liên tiếp lầm đường lạc lối. Để vươn đến chính nghĩa, con người nhất định phải nếm mùi tội lỗi.

Ở cuối đời, Faust thấy trước một tương lai tốt đẹp sau khi ông đã cải tạo thiên nhiên cùng với nhân dân, với lý tưởng cao cả là giúp nhân dân có được cuộc sống sung túc. Faust nhận ra sự vươn lên của con người không chỉ biểu hiện trong sự tìm kiếm tri thức mà còn biểu hiện qua hoạt động sáng tạo. Ý nghĩa cho sự tồn tại của loài người là sử dụng lý trí để tiếp tục phát triển nền văn minh nhân loại thông qua việc giải quyết các vấn đề ở trần thế. Theo tinh thần đó, Mephisto đã thua ván cược này. Chúa Trời đã đúng khi phán định: “Một người tốt, trong khát vọng tối tăm, Vẫn ý thức được con đường chính nghĩa.”

Nếu Faust tượng trưng cho sự sáng tạo, thì quỷ Mephisto là “đứa con lạ lùng của Hỗn Mang” -  đối cực của sáng tạo. Hỗn Mang đe dọa sự hài hòa, nhưng lại là một phần của sáng tạo, bởi có Hỗn Mang thì cái trật tự mới được phân biệt với cái phi trật tự. Vì thế, Mephisto là một đối cực cần thiết để chỉ cho con người thấy cái xấu xa, thấy mặt trái của sự vật. Mặc dù Mephisto đại diện cho sự cám dỗ của bản năng, hắn lại là động lực để Faust không ngừng hoạt động, sáng tạo và phát triển. Cặp nhân vật Faust - Mephisto giống như hai mặt của một đồng xu, tượng trưng cho bản chất nhị nguyên của con người.

Từ một nhân vật với những khát vọng đơn lẻ của cá nhân, Faust đã đại diện cho hành trình của cả nhân loại trong việc hoàn thiện bản thân và hướng đến một cuộc sống toàn vẹn, bao hàm sự đấu tranh giữa của các dạng nhị nguyên: thiện - ác, thể xác - tinh thần, tư duy - hành động, trật tự - hỗn mang. Với ý nghĩa sâu sắc và ngôn ngữ tinh tế giàu chất thơ, Faust hoàn toàn xứng đáng với vị thế của nó trên văn đàn thế giới.

Chấm điểm: 8/10.