Ẩn mình sâu bên trong mê cung trên đảo Crete là Minotaur - một con quái vật nửa người, nửa bò bị cha dượng của mình là vua Minos của đảo Crete giam cầm nơi đây. Cứ mỗi chín năm, vua Minos lại yêu cầu thành Athens gửi 14 thiếu niên trẻ tuổi làm vật hiến tế cho con quái vật bên trong mê cung. Nghi thức khủng khiếp này chỉ chấm dứt khi anh hùng thành Athens Theseus tiến vào mê cung và giết chết Minotaur.

George Frederic Watts tạo ra bức tranh Minotaur đang nghiền nát một chú chim sơn ca vào năm 1885 để thể hiện những gì độc ác và tàn bạo nhất. Hiện bức tranh đang được triển lãm tại phòng trưng bày Tate ở Luân Đôn.

Câu chuyện về Minotaur khiến người ta khiếp sợ qua hàng thiên niên kỷ nhưng cũng truyền cảm hứng cho vô số tác phẩm nghệ thuật, từ gốm sứ, thơ ca, kịch nghệ, tranh vẽ của Picasso, opera, phim ảnh cho đến trò chơi điện tử. Mặc dù truyền thuyết này hoàn toàn không có thật, các nhà khảo cổ học tin rằng nó bắt nguồn từ các sự kiện đã thật sự xảy ra vào thời kỳ Đồ Đồng.

Tác phẩm Minotaur Drinking with a Girl của danh họa Pablo Picasso.

Vết tích của người đàn ông đầu bò trong mê cung của Minos được tìm thấy khá nhiều trên đảo Crete và các tàn tích của nền văn minh Minoan cổ đại. Mô típ bò và mê cung xuất hiện xuyên suốt nền văn hóa gần 2000 năm lịch sử của các cư dân Minoan, những người thống trị Địa Trung Hải từ khoảng năm 3000 - 1100 trước CN.

Một bức bích họa từ Pompeii, hiện đang đặt tại Bảo tàng Khảo cổ Quốc gia ở Naples, Ý. Những người hiến tế được trả tự do đang thể hiện lòng biết ơn với Theseus. Thi thể của Minotaur có thể được nhìn thấy ở ngưỡng cửa.

Chiến thắng của người sáng lập thành Athens Theseus trước Minotaur tượng trưng cho sự nở rộ của các nền văn minh Aegean từ giữa thiên niên kỷ thứ hai trước CN khi vùng đất liền của Hy Lạp thay thế đảo Crete trở thành cường quốc thống trị.

1. Truyền thuyết về mê cung

Từ xưa đến nay, các tác giả đã kể đi kể lại rất nhiều câu chuyện về Minotaur dưới những hình thức khác nhau. Điểm chung của chúng là hình tượng con bò đóng vai trò rất quan trọng trong việc dẫn dắt câu chuyện. Trong phiên bản phổ biến nhất, vua của các vị thần Zeus phải lòng công chúa vùng Phoenicia Europa. Vì vậy, thần biến thành một con bò trắng hiền lành để quyến rũ và mang nàng đến đảo Crete. Tại đây, nàng hạ sinh con trai Minos, người sẽ trở thành vua của đảo Crete sau này.

Về sau, vua Minos cầu xin thần Poseidon ban cho một con bò để ông hiến tế trong buổi lễ xưng vương. Vị thần của biển cả đồng ý và tạo ra một con bò đực trắng tuyệt đẹp từ bọt biển để tặng vua Minos. Tuy nhiên, tại buổi lễ hiến tế, vị vua đảo Crete vì mê mẩn trước vẻ đẹp của con bò mà quyết định không giết nó.

Tức giận vì sự bất kính của Minos, Poseidon khiến vợ của Minos phát cuồng vì con bò đực. Hoàng hậu Pasiphae yêu cầu nhà phát minh người Athens Daedalus thiết kế một bộ đồ ngụy trang để nàng có thể đến gần con thú. Daedalus đồng ý và tạo ra một con bò gỗ với kích thước tương đương bò thật nhưng rỗng bên trong để Pasiphae trèo vào và ân ái với con bò trắng.

Một đồng tiền từ đảo Crete với hình ảnh mê cung có niên đại từ thế kỷ V trước CN.

Kết quả của sự kết hợp ngang trái này là đứa con lai giữa người và bò mà Pasiphae đặt tên là Asterion, hay Minotaur. Khi vua Minos phát hiện ra sự thật, ông đã tống giam đứa con xấu số của nàng Pasiphae trong mê cung phức tạp do chính Daedalus thiết kế.

Vài năm trước, vì người Athens giết chết một trong những người con trai của vua Minos, vua Cretan phải trả giá đắt bằng việc hiến tế 14 thiếu niên (7 nam, 7 nữ) mỗi 9 năm để Minotaur ăn thịt. Hoàng tử trẻ sắp đến tuổi trưởng thành Theseus tình nguyện trở thành người hiến tế và thề sẽ giết Minotaur trả thù.

Khi đoàn người hiến tế của Athens đến đảo Crete, con gái của vua Minos Ariadne đã phải lòng Theseus. Trước khi chàng vào mê cung, nàng công chúa đưa cho nhân tình một cuộn chỉ len (nhờ ý tưởng của kiến trúc sư Daedalus) để chàng có thể tìm đường ra. Ariadne ở bên ngoài giữ một đầu của sợi chỉ trong khi Theseus tiến vào mê cung.

Bên trong mê cung, Theseus chiến đấu với Minotaur và giết chết con quái vật, đồng thời giải thoát cho những người Athens khác. Mọi người cùng lần theo sợi chỉ để thoát ra một cách an toàn. Lấy lại được tự do, Theseus mang theo công chúa Ariadne lên đường trở về Athens. Tuy nhiên, người anh hùng thành Athens cuối cùng lại bỏ rơi nàng Ariadne tội nghiệp trên đảo Naxos và cưới chị gái Phaedra của nàng.

2. Dấu ấn của truyền thuyết về Minotaur trong văn chương và các tác phẩm nghệ thuật trực quan

Truyền thuyết về Minotaur đã tồn tại trong văn hóa Hy Lạp từ thời cổ đại. Tuy nhiên, ban đầu, con quái vật này xuất hiện thường xuyên trong các tác phẩm nghệ thuật trực quan hơn là văn học.

Dù những cái tên như Theseus, Minos hay Ariadne từng xuất hiện trong sử thi Iliad (ra đời vào khoảng thế kỷ VIII trước CN), Homer chưa bao giờ nhắc đến cái tên Minotaur. Bên cạnh đó, câu chuyện vua Minos yêu cầu người Athens hiến tế đã được đề cập trong một trích dẫn của nhà thơ Sappho vùng Lesbos từ đầu thế kỷ VI trước CN. Nhà sử học Hy Lạp Herodotus nhắc đến Minos trong tác phẩm của mình vào thế kỷ V trước CN nhưng cái tên Minotaur không hề xuất hiện.

Vại uống nước hình đầu bò từ đền Knossos, đảo Crete có niên đại từ khoảng năm 1500 trước CN.

Những câu chuyện về anh hùng Theseus rất phổ biến, nhưng các nhà văn có xu hướng tập trung vào những thành tựu khác của Theseus như cuộc phiêu lưu vào thế giới người chết hay chuyến viếng thăm của chàng tới bộ tộc người Amazon. Trong giai đoạn này, Minotaur phần lớn vắng mặt trong những câu chuyện nổi tiếng về người anh hùng thành Athens.

Bức tranh Theseus and the Minotaur in the Labyrinth của danh họa Edward Burne Jo.

Xuất hiện trên đồ gốm, đồ kim loại và một vài hình thức trang trí khác, Minotaur là chủ đề yêu thích của các họa sĩ hay nghệ nhân tại thời điểm này. Chiếc bình hai quai (amphora) từ Tinos (thuộc quần đảo Cyclades) có niên đại khoảng năm 670 - 660 trước CN là tác phẩm nghệ thuật lâu đời nhất mô tả cuộc đối đầu giữa Minotaur và Theseus. Một dây khiên bằng đồng từ khoảng đầu thế kỷ VII trước CN tại Olympia cũng thể hiện cảnh chiến đấu giữa người anh hùng và con quái vật.

Bức tượng Minotaur phiên bản La Mã từ thế kỷ V trước CN trong Bảo tàng Khảo cổ học Quốc gia của Hy Lạp tại thành phố Athens.

Một chiếc bình hai quai khác đến từ quần đảo Cyclades có niên đại vào giữa thế kỷ VII trước CN thậm chí còn đảo ngược hình ảnh phổ biến của Minotaur và thể hiện một con quái vật mình bò đầu người. Chiếc bình này cũng thể hiện hình ảnh những thanh niên đi cùng Theseus đang cầm một cuộn chỉ, thứ giúp cho anh hùng thành Athens thoát khỏi mê cung sau khi giết chết con thú. Hầu như mọi tác phẩm mô tả về về con quái vật đều cho thấy nó đang chiến đấu với Theseus.

Trong bức tranh từ thế kỷ 19 của họa sĩ Pelagio Palagi, món quà của Ariadne sẽ giúp cho Theseus tìm đường thoát khỏi mê cung.

Minotaur bắt đầu xuất hiện trong văn học Hy Lạp từ thế kỷ V trước CN với vở kịch The Cretans của tác giả Euripides. Dù hầu hết các chi tiết của vở kịch đã thất lạc, nhưng những phần còn lại đã cho thấy câu chuyện của Pasiphae và cuộc xung đột của nàng với vua Minos về sự ra đời của Minotaur.

Cuộc chạm trán giữa Theseus và Minotaur cũng được thể hiện trong Bibliotheca, một bộ sưu tập đồ sộ về những câu chuyện và thần thoại Hy Lạp. Trong nhiều thế kỷ, các nhà khoa học tin rằng nó ra đời vào thế kỷ II trước CN. Tuy nhiên, những nghiên cứu sau này cho thấy nó được một tác giả vô danh mà các nhà khoa học tạm gọi là Pseudo-Apollodorus sáng tạo vào thế kỷ I hoặc II sau CN.

Bibliotheca đề cập đến các truyền thuyết về sự ra đời của nhân loại, các vị thần, anh hùng và nữ anh hùng người phàm. Toàn bộ câu chuyện về Minos, Pasiphae, Daedalus, Theseus và Minotaur được mô tả rất chi tiết trong tác phẩm này. Nó cung cấp một nền tảng vững chắc cho các phiên bản sau này.

Nhiều chi tiết về Minotaur cũng được tìm thấy trong các truyền thuyết của người La Mã. Trong số đó, tác phẩm thể hiện cụ thể nhất là Parallel Lives của tác giả Plutarch (ra đời vào thế kỷ II sau CN). Ông dành trọn một chương sách để nói về anh hùng Theseus. Trong đó, tác giả so sánh Theseus với người sáng lập thành Rome Romulus.

Bài thơ sử thi của tác giả Ovid mang tên Metamorphoses là một câu chuyện phổ biến khác về Minotaur với những chi tiết tuyệt vời về các cuộc chinh phạt của Minos trên khắp Hy Lạp trước khi mê cung được xây dựng.